Notitie: ruimte voor natuur in de Eilandspolder
Toekomstperspectief aan de vooravond van een definitief beheerplan
INLEIDING
Op 7 mei 2013 heeft Staatssecretaris Dijksma (EZ) definitief 33 Natura 2000-gebieden aangewezen. Een daarvan is de Eilandspolder. Met de aanwijzing ligt eindelijk de weg open naar een definitief beheerplan voor dit natuurgebied.
Het is bijna tien jaar geleden dat de Noord-Hollandse Eilandspolder werd aangemeld als Natura 2000-gebied. Daarmee verwierf de polder een beschermde wettelijke status als gebied met een grote natuurwaarde in Europa. Iets om zuinig mee om te springen. Met forse steun uit Brussel, want de Natura 2000-gebieden vormen gezamenlijk een netwerk dat de biodiversiteit in Europa moet helpen garanderen.
De voorwaarden waaraan dat 'zuinig omspringen' moet voldoen, liggen vast. Maar de toepassing van die richtlijnen - in beleid en praktijk - heeft in die jaren nogal wat hobbels gekend. Er is aangerommeld, te weinig gestuurd, er is te veel onduidelijkheid geweest, onvoldoende daadkracht getoond - met als gevolg daarvan soms geruzie, beschuldigende vingers en rechtszaken.
Maar na het nodige en wellicht ook onnodige geharrewar zal er eindelijk een integraal plan zijn om het beheer van de eeuwenoude Eilandspolder voor de komende jaren gestalte te geven. Een goed moment om de balans op te maken. Waarom heeft het zo lang moeten duren, welke problemen zijn er onderweg geweest en is er voldoende reden om de toekomst van de Eilandspolder hoopvol tegemoet te zien?
HISTORIE
Wat is er eigenlijk zo bijzonder aan die Eilandspolder? Om dat te kunnen begrijpen, is het belangrijk kort de historie te schetsen.
De Eilandspolder is een van de oudste polders van Nederland, daterend uit de 13e eeuw. Een veenweidegebied met zeer bijzondere flora en fauna. Door de eeuwen heen zijn er kleinschalige boerenbedrijven geweest, die zich goed verhielden met de aanwezige planten- en diersoorten, de hoge waterstanden en de rust. Vanwege de vele sloten, de drassige bodem en de eilandenstructuur is het een gebied dat zich niet leent voor intensieve landbouw en veehouderij. Mede daarom kocht Staatsbosbeheer midden 20e eeuw de grond in Eilandspolder-Oost van de boeren en verpachtte die deels weer, met als opdracht te zorgen voor een beheervorm waarin de natuur de ruimte bleef krijgen. Het westelijk deel van de polder kwam onder beheer van Landschap Noord-Holland.
Onvoldoende regie
Eigenlijk heeft Staatsbosbeheer (SBB) het vanaf die tijd een beetje laten sloffen. Er was geen duidelijk plan, er was onvoldoende regie. Daardoor bleek al dat het niet eenvoudig is om enerzijds de natuur haar gang maar te laten gaan en anderzijds kleinschalige agrarische bedrijvigheid in dit gebied mogelijk en rendabel te maken.
Natura 2000
Daar leek verandering in te kunnen komen toen de Eilandspolder werd aangemeld als beschermd Natura 2000-gebied. Een zak met geld vanuit Brussel zou het mogelijk maken dat boeren het natuurbeheer van de polder voor SBB op zich namen. Dankzij subsidie konden ze gecompenseerd worden om een verantwoorde kleinschalige bedrijfsvoering op te zetten, terwijl de natuurwaarden van de open polder behouden blijven.
Een mooi vooruitzicht, dat echter des te meer vroeg om goede sturing vanuit de overheid (met als uitvoerder SBB). En dus een helder en gedegen beheerplan.
Geen plan
Daaraan heeft het lange tijd ontbroken. De Provincie slaagde er maar niet in om een beheerplan te ontwikkelen dat voldoet aan de richtlijnen die Nederland in Europees verband heeft afgesproken voor de Natura 2000-gebieden. Vanuit de agrarische ondernemers kwam er daarom een zogenoemd 'Eilandspolderplan', dat in veel opzichten helemaal niet aansloot bij Natura 2000. De Provincie en gemeente namen dit plan ten onrechte als voorlopig uitgangspunt. Het ontbrak aan helderheid en deskundigheid over de juiste aanpak. De overheid liet het liggen en bij de boeren ontstond de aanname dat ze op de geschetste basis verder konden. Daarbij behoorde de aanleg van dammen, paden en bruggen, de bouw van stallen, en routes voor landbouwmachines. Er was voorzien in het uitrijden van voor het gebied schadelijke drijfmest en het verlagen van het waterpeil, wat tot bodemverdroging leidt en het verdwijnen van karakteristieke natuurkwaliteiten. Allemaal aanpassingen die de aard van de unieke natuur zouden veranderen, de habitat van de weidevogels en andere dieren zouden laten verdwijnen en een onomkeerbare beschadiging zouden betekenen van het beschermde natuurgebied.
Pas op de plaats
Onjuist beheer van een kwetsbaar en zeldzaam gebied is niet zomaar terug te draaien. Het duurt tientallen jaren om eenmaal beschadigd natuurlandschap te herstellen, áls herstel al mogelijk is. Om die reden besloten bezorgde burgers de overheid tot de orde te roepen en een pas op de plaats af te dwingen tot er een definitief en afgewogen beleidsplan lag. Uitgangspunt: de Eilandspolder is een natuurgebied, géén bedrijfsland.
Daarom werd Stichting Open Polders opgericht. Aanvankelijk met de bedoeling om vooral als gesprekspartner mee te werken aan de totstandkoming van een plan waar zowel de natuur als de kleinschalige boeren mee verder konden. De Provincie en gemeente gaven echter keer op keer blijk van onvoldoende interesse - en inzicht - in de voorwaarden die het Natura 2000-gebied vereiste. Er was te weinig helderheid richting de boeren over wat wel en niet was toegestaan, en de gemeente verleende vergunningen die niet verleend hadden mogen worden. Om te redden wat er te redden viel, zat er voor Open Polders weinig anders op dan meermalen de rechter te vragen uitspraak te doen. In vrijwel alle gevallen stelden de diverse rechters Open Polders in het gelijk.
Juridische strijd, polarisatie
Daarmee is de Eilandspolder (en met name het oostelijk deel, waarvoor SBB verantwoordelijk is) tot nu toe gered. Waarmee niet gezegd is dat Open Polders blij is met deze gang van zaken. De gang naar de rechter - en daardoor het terugdraaien van vergunningen door gemeente en Provincie - heeft soms geleid tot polarisatie in de dorpsgemeenschappen, om maar niet te spreken van (gemeenschaps)geldverslindende procedures en juridische kosten. De sfeer ontstond alsof er een wij/zij-tegenstelling zou bestaan tussen natuurliefhebbers en hardwerkende boeren, terwijl een aanpak voor de polder juist zou moeten bestaan in een goed evenwicht tussen natuurbeheer en kleinschalige bedrijvigheid. In de visie van Open Polders zijn de gegroeide tegenstellingen dan ook te wijten aan een gebrek aan daadkracht en deskundigheid bij de Provincie en vooral de gemeente.
Alterra
Om de nadruk te leggen op de positieve bijdrage die Open Polders zou kunnen leveren in een visie voor de Eilandspolder, heeft de stichting wetenschappers en deskundigen gevraagd voor inzicht te zorgen waar zowel de natuurliefhebbers als de boeren en de zoekende overheid iets aan zouden hebben. Het Wageningse bureau Alterra bracht alle voorwaarden en beperkingen voor het gebied grondig in kaart; het onderzoek van Alterra bood uitermate bruikbare handvatten voor een duidelijk en evenwichtig beleid.
Geen 'boertje pesten'
Nog altijd echter bleef de overheid vergunningen verlenen of toezeggen die haaks staan op de voorwaarden die Natura 2000 stelt. Opnieuw moest er worden geprocedeerd. In afwachting van nieuwe gerechtelijke uitspraken worden (gemeentelijke) vergunningen en toezeggingen ingetrokken of aangehouden, wat in sommige gevallen onhoudbare toestanden oplevert voor boeren die plannen willen uitvoeren. In de emotie daarvan wordt Open Polders weleens verweten te doen aan 'boertje pesten'. Terwijl het realistischer zou zijn te beseffen dat zowel natuurliefhebbers als boeren samen de dupe zijn van een zwalkende overheid die keer op keer verkeerde belangenafwegingen maakt, haar verantwoordelijkheden uit de weg gaat of beslissingen niet durft te nemen.
Maar er is perspectief...
NAAR DE TOEKOMST
Gelukkig lijkt er, krap tien jaar na de aanmelding als Natura 2000-gebied een kentering te komen voor de Eilandspolder. Er is daadwerkelijk zicht op een evenwichtig en werkbaar beheerplan, dat in de zomer van 2013 in concept verschijnt. Met het beheerplan kan een einde komen aan geharrewar en onduidelijkheid. Dit plan moet een raamwerk vormen voor het beheer van het natuurgebied, in samenwerking met boeren die er een kleinschalige bedrijvigheid aan kunnen koppelen. Onder een actieve, permanente regie van de Provincie/SBB en een consistent (vergunningen)beleid van de gemeente.
Ook de lang verwachte formele aanwijzing door de Staatssecretaris geeft eens te meer aan dat het tijd is voor een daadkrachtige aanpak. In haar brief aan de Tweede Kamer op 8 mei 2013 schrijft zij: 'Na lange tijd van praten en voorbereiden is het tijd om aan de slag te gaan. [...] Het samengaan van natuur en economische activiteiten is het streefbeeld, dat is ook de inzet van de Programmatische Aanpak Stikstof. Dat neemt niet weg dat belangen soms moeten wijken voor de natuur, niet alles zal ingepast kunnen worden.'
Ons perspectief voor de Eilandspolder voor de toekomst:
Positieve signalen
Een prachtige zeldzame natuur, in een eeuwenoude polder, beheerd op moderne wijze: dat is het uitgangspunt. Zoals het vinden van de juiste vorm van natuurbeheer een kwestie is van toenemend inzicht, zo is ook de professionele aanpak van de natuurboer een jong en zich ontwikkelend fenomeen. Kijkend naar de toekomst zijn er dan ook veel positieve signalen.
Duidelijke lijnen
De Eilandspolder is gebaat bij de inzet van partijen met kennis, kunde en kwaliteit van communicatie. De niet onaanzienlijke subsidies vanuit Brussel hebben betrekking op een actief beleid om de natuur in het gebied te beschermen en te waarborgen. Dat betekent uiteraard dat boeren die hierin een rol vervullen, kunnen rekenen op belangrijke Europese steun. Maar de natuur zelf is maatgevend. Al te veel 'polderen' in deze vaarpolder is niet in het belang van het gebied. Duidelijkheid en strakke lijnen, daar gaat het om. Dus: geen drijfmest, niet bouwen, maximale aandacht voor waterkwaliteit en waterpeil, en vooral: toezien op rust en ruimte, waardoor het bijzondere karakter van de Eilandspolder vol zeldzame planten en dieren behouden blijft.
Boeren met actuele know-how
Kennis en kunde zijn eveneens van belang voor de boeren die (een deel van) het natuurbeheer voor hun rekening nemen. Dat is de tweede pijler voor de toekomst. In dat licht is het bemoedigend om te zien dat er zich inmiddels agrarische ondernemers aandienen die met actuele know-how een moderne, natuurgerichte bedrijfsvoering ontwikkelen die past in dit beschermde gebied. Zij volgen de benodigde opleidingen en werken op basis van een bedrijfsplan voor de lange termijn. Op basis daarvan kunnen zij in het bezit komen van meerjarige pachtcontracten (tot 30 jaar) met SBB.
SBB als regisseur
De overheid (SBB) als regisseur is daarom de derde pijler. Actieve aanwezigheid, betrokkenheid en sturing vanuit SBB moeten zorgen voor een vruchtbare samenwerking. Een permanente, dagelijkse samenwerking waarbij goede communicatie, overleg en het uitwisselen van kennis en informatie cruciaal is. Dat geldt ook voor de uitwisseling met Landschap Noord-Holland, dat goede resultaten boekt met het verantwoord beheer van de westelijke Eilandspolder.
Optimistisch
Al deze signalen dienen zich aan, nu het definitieve beheerplan voor de Eilandspolder als aangewezen Natura 2000-gebied aanstaande is. Open Polders heeft er veel vertrouwen in dat het mogelijk wordt om na jaren van gesteggel eindelijk te kunnen vaststellen dat het met de Eilandspolder goed komt, op de wijze die voor het gebied is afgesproken. Zodra dat het geval is, kunnen ook wij een stap terug doen.
Namens het bestuur van Stichting Open Polders
Ard Schenk, voorzitter